Πέμπτη 23 Ιουνίου 2011

Ίχνη της μνήμης στον "Σημαδιακό" του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη: Πορτρέτο του καλλιτέχνη σε νεαρή ηλικία

«Το παρελθόν είναι μια ξένη χώρα: εκεί τα πράγματα τα κάνουν αλλιώς»

Έτσι αρχίζει το μυθιστόρημα του L. P. Hartley «Ο μεσάζων» που ίσως είναι πιο γνωστό από την κινηματογραφική ταινία με τον Άλαν Μπαίητς και τη Τζούλι Κρίστι. Ο εξηντάχρονος Λήο Κόλστον αναπολεί το παρελθόν και τις αναμνήσεις της παιδικής του ηλικίας με αντιφατικά αισθήματα νοσταλγίας. Προσπαθεί να κλείσει τους λογαριασμούς του με τα οδυνηρά γεγονότα που συνέβησαν τότε, γεγονότα που συνδέονται με την εμπλοκή του μικρού Λήο, του μεσάζοντα, του αγγελιαφόρου στην επικοινωνία μεταξύ δύο εραστών της Μάριαν και του Τεντ. Η ιστορία είχε τραγική κατάληξη, την αυτοκτονία του Τεντ.




Από την ταινία "Ο Μεσάζων"

Στις αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας – αναμνήσεις της εορτής των Φώτων δηλώνεται κάτω από τον τίτλο - αναφέρεται και το διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Ο Σημαδιακός» . Η Σκιάθος των παιδικών χρόνων είναι μια άλλη χώρα, όπου τα πράγματα ίσως να φαίνεται ότι τα κάνουν αλλιώς. Όπως φαίνονται όταν είσαι από απόσταση, «από της σμικρωτάτης νήσου του Δασκαλειού» εκείνο το βράδυ της 5ης Ιανουαρίου, της Παραμονής των Φώτων, κάποιος θα έβλεπε ένα φαντασμαγορικό θέαμα με τα «ποικίλα φώτα διασχίζοντα καθ’ όλας τας διευθύνσεις τας οδούς της πολίχνης».

Χωρίς το βάρος ενός τραγικού τέλους, η ιστορία των δύο μεσαζόντων, των δύο παιδιών που θα μεταφέρουν ένα ερωτικό μήνυμα, αποδίδει ωστόσο έντονα την αμηχανία και την περιέργεια με τις οποίες αντιμετωπίζει η παιδική ηλικία τον μυστήριο και σαγηνευτικό κόσμο των ενηλίκων, όπου ο Έρωτας ρίχνει τα βέλη του και όπου συμβαίνουν σκανδαλώδη «ανόητα και γελοία πράγματα».

Ένας αλλόκοτος, αιωνίως ερωτευμένος, με τα προσωνύμια ο Σημαδιακός ή αλλιώς ο Διπλοκαημός, μια ερωτική επιστολή – ένα «επιστολίδιον» - προς το αντικείμενο του έρωτά του, δυο παιδιά δώδεκα και δέκα ετών που έχουν βγει για να τραγουδήσουν τα «συνήθη άσματα» της παραμονής των Φώτων και που εξαναγκάζονται μετά την αρπαγή του σκούφου ενός εξ αυτών να το επιδώσουν και να «φέρουν σημάδι» από την κόρη που αποτελεί το αντικείμενο του πόθου του «εθελόκομψου» Διπλοκαημού.

Δεν είναι το μοναδικό διήγημα του Παπαδιαμάντη όπου αντλεί με νοσταλγία από αυτή την «άλλη χώρα», τη Σκιάθο της παιδικής του ηλικίας, της νοσταλγίας και των αναμνήσεων. Και δεν είναι το μοναδικό «Εορταστικό διήγημα» όπου θησαυρίζονται και καταγράφονται ευλαβικά οι «αναμνήσεις της εορτής των Φώτων», στίχοι τραγουδιών, διάλογοι της καθομιλουμένης, οι συνήθειες των ανθρώπων του νησιού. Πιστεύω ωστόσο ότι εδώ, εκτός από αυτή τη λειτουργία, την νοσταλγική περιπλάνηση ο Παπαδιαμάντης επιχειρεί παράλληλα μια σπουδή στις ιδιότητες της μνήμης και της αποτύπωσης.

Αναφέρεται στις «ακένωτες πηγές της μνήμης της γηραιάς μάμμης» από τις οποίες οι δύο αυτοσχέδιοι νεαροί μελωδοί της παραμονής των, Φώτων ο Σωτήρος και ο Αλέκος («ο οποίος έμελλε να μείνει ξεσκούφωτος και άσημος…συρράπτης επιφυλλίδων» ) έπρεπε να αντλήσουν για να βρουν άσματα των Φώτων κατάλληλα να ικανοποιήσουν τας καθόλου «μετρίας απαιτήσεις» του καπετάν Θανασού. Είναι βέβαιον ότι ο Παπαδιαμάντης με αυτή την έκφραση, αποτίει φόρο τιμής στις παραδόσεις της μνημονοτεχνικής των κολλυβάδων και των άλλων τεχνασμάτων της λαϊκής προφορικής παράδοσης.

Οι ακένωτες πηγές της μνήμης παραπέμπουν ευθέως στην ακένωτο μνήμη του Αγίου Νικοδήμου και αν λάβουμε υπ’ όψη μας την εισαγωγή στο «Συμβουλευτικό εγχειρίδιο ή περί Φυλακής των πέντε αισθήσεων» (1) ο Άγιος Νικόδημος αντλεί από τη λόγια παράδοση της μνημονοτεχνικής όπως αυτή αναπτύχθηκε στην αρχαιότητα και το Μεσαίωνα. Στη λογία παράδοση ανήκουν επίσης οι imagines agentes:οι ισχυρές χαρακτηριστικές εικόνες στις οποίες πρέπει ο ρήτωρ να αντιστοιχίζει μέρη του λόγου που θα εκφωνήσει – εικόνες οι οποίες ανακαλούν λέξεις ή ολόκληρες προτάσεις.

Ανάλογη ισχύ με τις imagines agentes έχουν τα συμβολικά αντικείμενα που χρησιμοποιούνταν στις κοινωνίες του προφορικού λόγου (στην Αφρική μέχρι πρόσφατα) που λειτουργούν συμβολικά και πρακτικά σαν «σταθεροποιητές» του λόγου. Τέτοια "κειμενικά αντικείμενα" υπάρχουν όχι μόνο με τη μορφή της εικονογραφικής γραφής που υφαίνεται με χάντρες, χαράσσεται σε ξύλινους πίνακες ή ραβδιά αλλά και ως μοναδικά αντικείμενα: ένα κόκαλο, μια πέτρα, ένα φτερό που αντιστοιχούν σε μια φράση ή μια παροιμία και την «παγιδεύουν» σαν συσκευές μνήμης.

Μια συμβολική χειρονομία όπως να δέσει κανείς ένα κόμπο στο μαντήλι για να θυμηθεί κάτι, να φορέσει κάτι ανάποδα, ακόμα και σήμερα λειτουργούν με παρόμοιο τρόπο. Φορέας της μνημονοτεχνικής σημείωσης ο ίδιος ο Σημαδιακός, ο οποίος
«εφόρει το ζωνάρι του ως σαρίκι. Άλλοτε πάλι είχεν άλλας ιδιοτροπίας. Εφόρει τες κάλτσες του ως χειρόκτια».


Τα «σημάδια», τα μνημονικά αντικείμενα στα οποία ανατρέχουν οι νεαροί μελωδοί για να μπορέσουν να φτάσουν τον αριθμό των ασμάτων των Φώτων που τους ζητείται, είναι νομίσματα που παρατάσσει μπροστά τους ο καπετάν Θανασός* .



Νομίσματα της εποχής του Όθωνα



«Είναι αληθές ότι ο καπετάν Θανασός παρέτασσεν επί της εστίας, τόσα εικοσιπενταράκια τούρκικα ή ελληνικά του Όθωνος, όσο ήσαν και τα παρ΄αυτού απαιτούμενα άσματα και έλεγεν: «Αυτό είναι για μένα, αυτό για την καπετάνισσα, αυτό για το καράβι…αυτό για τον Κωνσταντή, για το Γιάννη, για τον Παναγή, για το Βασίλη, για τον Αντρέα, για το Γιωργή…αυτό για την Φλωρού, για τη Σινιωρίτσα, …αυτά τα δύο για το Μπραϊνάκι…κι αυτό για το Γηρακώ…»

Το διήγημα του Παπαδιαμάντη, λειτουργεί το ίδιο σαν μνημονικό αντικείμενο, σαν φάκελος όπως ο «χρυσίζων διανθισμένος φάκελος» που περιείχε το επιστόλιον του ερωτευμένου Διπλοκαημού, που με άφατη συγκίνηση μεταφέρει σημάδια από το παρελθόν.


Το ένα σημάδι είναι μια καταγραφή. Είναι το τελευταίο άσμα, αυτό που «έφερε εις τους οφθαλμούς της μάμμης δάκρυα»:

Κυρά μου, τα παιδάκια σου κυρά μου τ΄ ακριβά σου,
Καράβι τριοκάταρτο στο πέλαγο αρμενίζουν
Και με τ΄αφέντη την ευχή γρόσα πολλά θα φέρουν.
Κι ο κυρ Βοριάς τα κύματα φυσάει και τα σπρώχνει,
Σπρώχνε Βοριά τα κύματα να μόρθει το παιδί μου,
Τ’ αγαπημένο μου πουλί και το ξεπεταρούδι,
Ανάθρεμμα της αγκαλιάς, της ξενητειάς λουλούδι!.

Η επίκληση στου Βοριά τα κύματα να φέρουν το μικρότερο από τα παιδιά της από την ξενητειά.

Ποιο είναι το άλλο σημάδι;

Με τρόπο τρυφερό και αμήχανο, χωρίς να διευκρινήσει ότι πρόκειται για τον εαυτό του, εξακολουθώντας να μιλά ως να πρόκειται για κάποιον άλλο, έχοντας ωστόσο πάρει την απόφαση να «εκθέσει» μια εικόνα από το παρελθόν στο διήγημα, κρύβει και διπλώνει τη μορφή του Αλέκου, του δεκαετή νεαρού μελωδού, ο οποίος σε ώριμη ηλικία θα γίνει «ραψωδός» και θα «συρράπτει επιφυλλίδες». Όπως αργότερα, χωρίς να τολμήσει να σηκώσει το βλέμμα προς το φακό ο Παπαδιαμάντης υπέκυψε στην επιτακτική παράκληση του Παύλου Νιρβάνα και δέχτηκε να φωτογραφηθεί.(2)


Ο Αλέκος διστάζει να σταθεί μόνος στο συμβολικό φακό και έτσι απεικονίζεται συντροφιά με τον εξάδελφό του τον Σωτήρο.





Ο Αλέκος, του οποίου η παιδική περιέργεια περί τα ερωτικά «δεν ανεπαύετο» ήτο «φράγκος», δηλ. εφόρει κακόζηλα στενά εξ εγχωρίου υφάσματος, και κασκέτον. Εκράτει μόνον λεπτήν ράβδον.

Σαν τον Γαβριά στους Αθλίους, σαν τον Ρεμί του «Χωρίς οικογένεια».



Ο Σωτήρος που έφερε νησιωτικό ένδυμα «εκράτει δε και το φανό» μοιάζει σαν το παιδί με το φανό στην εικονογράφηση στης Στραβοκώσταινας (3) του Αργύρη Εφταλιώτη από το Δημήτρη Ανδρικόπουλο.




* Τα αποσπάσματα από το κείμενο προέρχονται από το Δεύτερο τόμο των Απάντων του Παπαδιαμάντη, Κριτική Έκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, από τις Εκδόσεις Δόμος (1989)

(1) Η ακένωτος μνήμη του Αγίου Νικοδήμου, στο http://waxtablets.blogspot.com/2008/02/blog-post.html
(2) http://cacofonix-cacofonix.blogspot.com/2008/02/blog-post_09.html
(3) Η Στραβοκώσταινα του Αργύρη Εφταλιώτη, στα Ελληνικά Διηγήματα, Απόδοση Κώστας Πούλος, Εικονογράφηση Νικ. Ανδρικόπουλος, Εκδόσεις Παπαδόπουλος

2 σχόλια: